Arbenigwyr o Goleg Celf Abertawe’n rhoi bywyd newydd i ffenestri trawiadol Jonah Jones
16.12.2022
Mae dau sefydliad o Abertawe wedi ymuno â’i gilydd i achub set glasurol o 12 ffenestr eglwys fodernaidd a’u hadleoli i eglwys yn yr Wyddgrug, Sir y Fflint.
Pump o'r ffenestri lliw wedi'u hadnewyddu yn Eglwys Dewi Sant, Yr Wyddgrug, [Llun: Mike Bunting]
Crëwyd y ffenestri ym 1968 gan Jonah Jones, unigolyn blaenllaw ym myd celfyddydol Cymru yn ail hanner yr 20fed ganrif. Roedd Jones, a oedd yn fwyaf adnabyddus am ei gerfluniau a’i beintiadau dyfrlliw, hefyd yn rhan o grŵp o artistiaid arloesol yn Ewrop yn y 1960au a oedd yn defnyddio techneg newydd dalle de verre – gwydr slab wedi’i gynnal mewn matrics concrit neu resin – a fu’n dysgu wrth iddynt weithio, gan greu gwaith arloesol feiddgar wrth fynd.
Ers mwy na 40 mlynedd, bu’r 12 ffenestr yn hawlio sylw mewn eglwys Gatholig ym mhentref Morfa Nefyn ar arfordir gogleddol Penrhyn Llŷn, lle roedden nhw’n sefyll o’r llawr i’r nenfwd ar bob ochr i’r eglwys, gan greu amgylchyniad haniaethol llachar o liwiau cynradd disglair. Ond yn 2016, caewyd yr eglwys gan fod niferoedd y gynulleidfa wedi gostwng. Arhosodd yn wag hyd nes iddi gael ei dymchwel yn 2019, ac erbyn hynny roedd y ffenestri wedi dadfeilio’n rhannol ac wedi dioddef rhywfaint o ddifrod oherwydd fandaliaeth.
Roedd Esgobaeth Gatholig Wrecsam o’r farn y dylid rhoi bywyd newydd i ffenestri Jones pe bai modd eu symud. Yn 2018, fe aethant am gyngor proffesiynol at Scene & Word, cwmni nid-er-elw a gaiff ei redeg gan wirfoddolwyr yn y Mwmbwls y’i sefydlwyd i hyrwyddo gwaith Jones a’i werthoedd fel artist ac addysgwr ar ôl ei farwolaeth yn 2004.
Roedd Alun Adams, arbenigwr cadwraeth a oedd yn un o gyfarwyddwyr Scene & Word, yn gweithio fel cydlynydd y Ganolfan Gwydr Pensaernïol (CGP) yng Ngholeg Celf Abertawe, rhan o Brifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant (PCYDDS). Ymwelodd Adams â Morfa Nefyn i archwilio cyflwr y ffenestri ac asesu a ellid eu symud yn ddiogel a’u cludo i rywle arall i’w trwsio a’u hadleoli. Rhoddodd wybod i’r Esgobaeth bod hynny’n ddichonadwy, ac yn ddiweddarach, cyflwynodd ei gyd-gyfarwyddwyr i Owen Luetchford a Stacey Poultney, technegwyr gwydr yn y CGP.
Dewiswyd Eglwys Dewi Sant, yr Wyddgrug, gan yr Esgobaeth i dderbyn y ffenestri. Contractiwyd Scene & Word ganddynt i weithio gyda’r CGP i dynnu’r ffenestri o Forfa Nefyn ar ddechrau 2019 a’u cludo i Abertawe yn gyntaf.
Daeth contract arall gan yr Esgobaeth i ddilyn i drwsio ac adnewyddu’r ffenestri. Dechreuodd y gwaith arnynt yn y CGP yn 2020 ond cafodd ei atal oherwydd y pandemig. Cafodd ei gwblhau yn y pen draw ddiwedd haf 2022 pan ddanfonwyd y panel olaf i’r Wyddgrug.
“Mae ansawdd elfennol greulon i dalle de verre fel cyfrwng,” meddai Luetchford, “o slabiau trwch modfedd y gwydr i faint a phwysau mawr y matricsau concrit neu resin y’u gosodir ynddynt. Er gwaethaf hyn, mae’r broses adfer yn gofyn am sensitifrwydd i gyfyngiadau’r deunyddiau a’r dulliau mwyaf addas ar gyfer eu cadw. Fe wnaeth adfer cynllun dalle o’r maint hwn gyflwyno set unigryw o heriau logistaidd a thechnegol ac fe wnaethom ddysgu cryn dipyn o’u datrys.”
Ychwanegodd Poultney: “Roedd y matricsau resin mewn cyflwr cymharol dda gyda rhai cymalau wedi’u torri yr oedd angen eu trwsio. Llwyddom ailosod y rhan fwyaf o’r dalle gwydr o stoc gwydr helaeth yr ysgol, ac fe wnaethom asio blociau o wydr lliw i gymryd lle’r lliwiau nad oedd modd eu cyrchu o rywle arall. Fe’n caniatawyd gan ein cyfleusterau torri â jet dŵr mewnol i dorri’r dalle newydd yn fanwl er mwyn iddynt ffitio’n union i’w hagoriadau resin cast.
“Roedd un panel wedi diffygio’n llwyr oherwydd problemau strwythurol. Roeddem wedi cymryd rhwbiadau o bob panel cyn eu tynnu, gan gofnodi lleoliad pob elfen wydr. Fe wnaeth hyn ein caniatáu i ailadeiladu’r panel a oedd wedi torri fel copi bron yn union o’r gwreiddiol. Trwy ymchwilio i dechnegau dalle de verre traddodiadol, cawsom gipolwg hynod ddiddorol ar broblemau strwythurol y cyfrwng ac fe wnaethom addasu ein dull i adeiladu’r copi mwyaf cadarn a ffyddlon posibl.”
Meddai Luetchford eto: “Fe wnaeth cyfuniad anarferol y paneli o ddeunyddiau a’u defnydd beiddgar o liw a ffurf greu llawer o ddiddordeb ymhlith ein myfyrwyr. Fe wnaethom gynnwys rhai o’n myfyrwyr gradd meistr yn elfennau o’r broses adfer, tra cafodd eraill eu hysbrydoli i arbrofi â’r fformat yn eu gwaith eu hunain, gan ddefnyddio cyfuniadau newydd o ddeunyddiau i gyflawni canlyniadau trawiadol.”
Dau o'r 12 panel gan Jonah Jones Llun: Stephen Brayne]
Mae ffenestri dalle de verre yn drwm o’u hanfod. Roedd pob un o’r ffenestri gan Jonah Jones yn cynnwys dau banel. Roedd angen dau berson dim ond i godi a symud un panel ar lefel y ddaear ac offer arbennig i’w godi i’w safle er mwyn ei osod. Fe wnaeth eu gosod mewn ffrâm, eu cynnal a’u gosod yn yr Wyddgrug gyflwyno her beirianneg unigryw.
Cyfarwyddwyd y gwaith gosod sydd newydd ei gwblhau yno gan un o blwyfolion Eglwys Dewi Sant, Mike Bunting, peiriannydd mecanyddol siartredig sydd wedi gweithio’n helaeth ar adeiladu a chynnal gorsafoedd pŵer yng Nghymru a Lloegr. Mae’r ffenestri wedi’u rhannu’n ddau grŵp. Mae wyth, sydd wedi’u harosod ar ffenestri gwydr clir mwy o faint, wedi’u hongian mewn fframiau dur gwrthstaen pwrpasol y’u dyluniwyd gan Bunting a’u hadeiladwyd gan Dee Tech Services, cwmni peirianneg o Lannau Dyfrdwy. Mae’r pedair ffenestr arall wedi’u rhoi a’u cefnoleuo mewn blychau golau a wnaed yn arbennig, a’u hongian ar waliau mewnol ar y naill ochr i allor yr eglwys.
Darganfu Mike Bunting fod ganddo rywbeth yn gyffredin â Jonah Jones, yr oedd ei uned fyddin wedi’i danfon i Balesteina ym 1945. “Treuliais sawl blwyddyn yn gweithio yn Israel, er, fel Palesteina fyddai Jonah wedi’i hadwaen pan oedd ef yno. O’r profiad hwn, gallaf synhwyro lliwiau cerrig, tai a dŵr y Wlad Sanctaidd yn ‘ffenestri’r arwyr’ ar y naill ochr i’r brif allor, hyd yn oed i’r coed palmwydd yn chwifio’n ysgafn yn yr awel!”
Mae gan Oriel Gelf Glynn Vivian Abertawe gerfluniau bychain gan Jonah Jones yn ei chasgliad sy’n cael eu dwyn allan a’u dangos yn achlysurol. Mae plac mawr o lechen y’i dyluniwyd a’i torrwyd gan Jones, i gofio agor Canolfan y Celfyddydau Taliesin ym 1984 ar Gampws Singleton Prifysgol Abertawe, yn hongian yn y bar y tu allan i swyddfa docynnau’r ganolfan gelfyddydol.
Gwybodaeth Bellach
CONTACTS:
Scene & Word
David Townsend Jones
07932 102815
AGC
Owen Luetchford
Stacey Poultney
07769 210127
