Traethodynnau Bowdler

Mae’n ansicr o hyd sut yn union y cyrhaeddodd pamffledi Bowdler Lambed rywbryd cyn 1836. Ond mae’n amlwg bod Thomas Bowdler IV, a oedd wedi symud yn 1811 i’r Rhyddings yn Abertawe (a oedd bryd hynny yn esgobaeth Tyddewi), yn gyfarwydd iawn â Burgess ac yn rhannu’r un cylch o ffrindiau crefyddol, gan gynnwys William Wilberforce, Hannah More, ac aelodau eraill o Sect Clapham. Yn wir, roedd Bowdler a’i chwaer, Henrietta Maria (golygydd argraffiad cyntaf The Family Shakespeare 1807) ill dau yn gyfranwyr cynnar at gronfa adeiladu Burgess ar gyfer y coleg arfaethedig. Ymhellach, cyflwynodd Dr Bowdler gopïau i Burgess o nifer o’i gyhoeddiadau (a chyhoeddiadau o eiddo eraill) sydd ar gael o hyd yn Llyfrgell ac Archifau Roderic Bowen. Yn ogystal, yn ystod y flwyddyn cyn ei farw, bu’n annerch y Royal Society of Literature, a sefydlwyd gan ei Llywydd hir ei wasanaeth, Thomas Burgess. Efallai mai diddordebau hysbys Burgess mewn casglu llyfrau oedd yr ysgogiad terfynol a’i anogodd i gyflwyno’r casgliad o bamffledi i Lambed.

Y prif gasglwr, fodd bynnag, oedd Thomas Bowdler II (1661-1738) a anfonwyd i Lundain o Ddulyn yn fachgen. Fe’i magwyd gan ei ewythr, masnachwr yn y ddinas, a oedd wedi dechrau’r traddodiad teuluol o gasglu pamffledi. Ac yntau’n ddyn ifanc, ymunodd Thomas â Swyddfa’r Llynges dan Samuel Pepys (a oedd ei hun yn gasglwr brwd o draethodynnau) ac yn ystod Chwyldro  1689, dilynodd esiampl Pepys gan ymddiswyddo, yn hytrach na chymryd y llw teyrngarwch i William a Mary. Parhaodd i fod yn Jacobiad pybyr ac yn Annhyngwr ymroddedig tan y diwedd, ffaith a adlewyrchir yn y 539 pamffled yn ei gasgliad sy’n ymwneud â’r gymdeithas honno.

Dechreuodd Thomas gasglu pan oedd yn ifanc, ond ysgogwyd ei ddiddordeb ymhellach pan etifeddodd gasgliad pamffledi ei ewythr Thomas Bowdler I (gweithredol 1638-1700) yn 1701. Dechreuodd gasglu o ddifrif, gan gaffael casgliadau parod megis rhai yr Esgob Ely, Francis Turner, a gafodd ei ddiswyddo (deunaw cyfrol), casgliad teuluol John Gauden (1605-1662), Esgob Caerwrangon, a nifer o eitemau a berthynai i’r Annhyngwr a’r ysgolhaig Eingl-Sacsonaidd, George Hickes (1642-1715) yn rhinwedd ei swydd yn ysgutor Hickes. 

Erbyn y flwyddyn 1709, roedd hobi Thomas Bowdler II wedi tyfu’n obsesiwn. Prynai unrhyw eitem y deuai ar ei thraws, gan nodi’n aml (ar ymyl waelod y dudalen deitl) union ddyddiad y pryniant a’r llyfrwerthwr, a manylu ar yr eitemau (mewn bwndeli) mewn catalog ysgrifenedig sydd wedi goroesi hyd heddiw. Ychydig a brynodd Thomas II ar ôl 1720, ond gadawodd y casgliad o bamffledi yn ei ewyllys i’w fab hynaf, Thomas Bowdler III, a wnaeth ychwanegiadau cymharol fach ond arwyddocaol i’r casgliad teuluol cyn iddo gael ei drosglwyddo i Dr Thomas Bowdler IV.

Cwmpas Casgliad Bowdler

Nid oedd agwedd Annhyngol Thomas Bowdler II yn cyfyngu dim ar destun y deunydd yn y casgliad, a oedd mor eang â holl faes cyhoeddi pamffledi, gan amrywio o’r uchelfrydig i ddychan gwleidyddol, y difrïol a’r anweddus. Yn ôl y disgwyl, ceir digonedd yn ymwneud â chrefydd a gwleidyddiaeth, gan adlewyrchu  pryderon y cyfnod cythryblus hwn o ryw bedwar ugain mlynedd, yn dilyn cychwyn y Rhyfel Cartref yn 1640.

Yn ychwanegol at gasgliad mawr o 539 o bamffledi Annhyngol (yn gynnwys tri deg pump o’r deugain o eitemau y gwyddys eu bod yn ymwneud â’r ddadl ynghylch arferion), mae materion yr eglwys a’r wladwriaeth, crefydd, gwleidyddiaeth a rhyddid y wasg wedi’u cynrychioli’n dda, o flynyddoedd y Cynllwyn Pabaidd ac Argyfwng y Gwahardd, trwy deyrnasiad Iago II a’r Chwyldro i Ddadl y Confocasiwn, Cydymffurfio Achlysurol, Uchelgyhuddo Sacheverell a Dadl Bangor yn y ddeunawfed ganrif. Er bod cydymdeimlad y Bowdlers gyda’r Torïaid Uchel-Eglwysig yn y dadleuon hyn, ceir digonedd o gyhoeddiadau gwrthwynebol y Catholigion, Isel Eglwyswyr ac Anghydffurfwyr yn y casgliad, gan gynnwys rhai y Crynwyr.  Yr Anghydffurfiwr, Daniel Defoe, yw’r awdur y deuir ar ei draws amlaf yn y casgliad.

Ond ceir hefyd nifer o bamffledi yn ymwneud â materion Gwyddelig, y Llynges, masnach tramor a’r trefedigaethau, ynghyd â phynciau llenyddol, athronyddol, economaidd, gwyddonol a meddygol, rhai ohonynt wedi’u britho ag eitemau llawysgrif gan gynnwys pamffledi cyflawn, llythyrau, cerddi a baledi. Ceir tystiolaeth hefyd o ddiddordeb sylweddol mewn theatr gyfoes, gan gynnwys theatr gerdd. Ymhlith yr effemera niferus ceir adroddiadau am sgandalau cyfoes, treialon a dienyddiadau cyhoeddus, môr-ladrad a dewiniaeth, daeargrynfeydd a ffrwydradau llosgfynyddoedd, digwyddiadau rhyfedd a rhagarwyddion goruwchnaturiol, a beth bynnag a ddigwyddai ar y pryd i gymryd sylw’r cyhoedd. Yr amrywiaeth hwn yw’r union beth sy’n gwneud casgliad Bowdler mor ddiddorol i’r darllenydd modern ac yn adnodd mor gyfoethog i fyfyrwyr hanes cymdeithasol a diwylliannol.